„Kocnerova Kniznica” to bezprecedensowe śledztwo w naszym regionie. Dziennikarze z jedenastu słowackich redakcji otrzymali od was dostęp do tajnego pomieszczenia bez Wi-Fi, gdzie w odcięciu od świata mogli analizować tysiące plików.

Większość z nich znała Jano i czuła, że musi coś zrobić. To wszystko byli dziennikarze, którzy rozmawiali ze sobą, dzielili się informacjami, dyskutowali o ciekawych odkryciach. W tym zespole mamy ludzi z tabloidów, z telewizji – na początku ta konstrukcja wydawała się krucha, nie wiedzieliśmy, czy ktoś nie złamie ustaleń czy ustalonych terminów. Postanowiliśmy jednak z Arpadem Solteszem, ówczesnym szefem Centrum Śledczego Jana Kuciaka, że sami nie będziemy publikować, tylko będziemy wzmacniać i wspierać tę współpracę. Uznaliśmy, że to nie jest wyścig. To pomogło nam w pracy nad śledztwami. 

„Kocnerowa Kniznica” jest jak bezpiecznik przeciwko mafijnemu systemowi?

Ludzie mają tendencję do zapominania. A dziś ci sami politycy, których poznaliśmy dzięki skandalowi przekonują, że nie chcą powrotu starego systemu. Opowiadają, że budują zupełnie nowy system i są przeciw korupcji. A ludzie zapominają, że to oni sami byli za nią odpowiedzialni. Opowiadają, że nie wiedzieli, kim tak naprawdę jest Marian Kocner i że ci, którzy zrobili coś złego, już zostali ukarani.

Dlatego ten film jest tak ważny. Przypomina ludziom, jak działał stary system.

To również przesłanie dla innych w okolicy. 

Jako osoba nie mieszkająca na Słowacji mogę powiedzieć, że to – mrożące krew w żyłach – studium przypadku. Jest nawet taki gorzki żart, że Słowacja to już nie jest kraj, tylko studium przypadku. Laboratorium tego, jak zbudowano skorumpowany system, jak ten system upadł, rozpadł się na kawałki i jak następnie został odbudowany. Myślę, że to uniwersalny schemat, który można obserwować także w innych krajach, choćby w Ameryce Południowej.

Jakie wnioski płyną z tego studium przypadku dla dziennikarstwa?

Dla mnie taką lekcją było dzielenie się i współpraca – od początku dzieliliśmy się z Janem jednym dyskiem, żeby wiedzieć, co się dzieje w jakim śledztwie. Dzięki temu po morderstwie udało nam się dokończyć wszystkie tematy, które zaczęliśmy z Jano. W tym historię o ówczesnym premierze Słowacji Robercie Fico i jego powiązaniach z najpotężniejszą włoską mafią Ndranghetą, które opublikowaliśmy w ciągu trzech dni po morderstwie Jana i Martiny.

Ich zabójstwo, a także zabójstwo Daphne Caruany Galizii na Malcie, wzmocniły międzynarodową współpracę dziennikarską i udowodniły, że zabicie dziennikarza nie zabije jego historii. Mimo to istnieje potrzeba systemowej zmiany. Jakiej?

Musimy lepiej wyjaśniać ludziom, jaka jest nasza rola w społeczeństwie. Zbyt często przyjmują oni narrację polityków, że dziennikarze żyją tylko po to, by ich krytykować i stwarzać problemy. To nie jest to, czym naprawdę się zajmujemy. Jesteśmy potrzebni aby informować ludzi, żeby na podstawie informacji mogli podejmować mądre decyzje. Oczywiście wielu politykom to się nie podoba i dlatego próbują nas uciszać.

W filmie mówisz, że zawsze zastanawiasz się, czy nie dało się zrobić czegoś więcej. Jan nigdy nie czuł realnego zagrożenia, mimo, że Kocner groził mu osobiście przez telefon. Jak powinniśmy traktować takie groźby?

Gdy otrzymujemy groźby często traktujemy je bez kontekstu. A powinniśmy bardziej przyjrzeć się kontekstowi i systemowi, w którym funkcjonujemy. Czyli nie tylko myśleć w ten sposób, że grozi mi jakiś potężny szemrany biznesmen, ale bez przesady, przecież on nigdy nikogo nie zabije. To tylko niewielki element ryzyka. To, co naprawdę musimy rozważyć, to na ile skorumpowane jest sądownictwo i policja? Czy taki biznesmen mógłby liczyć na bezkarność? To właśnie dzieje się w Meksyku i to wydarzyło się na Słowacji.

Marian Kocner był pewien, że morderstwo Jana pozostanie bezkarne, bo miał na liście płac prokuratorów i sędziów.

Niebezpieczeństwa grożące dziennikarzom są realne. Mogą mieć różny kształt, od SLAPP-ów przez Pegasusa po groźby w sieci i zagrożenie fizyczne. Jak skuteczniej można chronić dziennikarzy?

Nie możemy chronić sami siebie, nie może nas ochronić policja. Tym, kto powinien nas chronić, jest społeczeństwo. Widzieliśmy to po morderstwie Jano, kiedy ludzie wyszli na ulice Bratysławy i zażądali niezależnego śledztwa w tej sprawie. Następnie żądali dymisji szefa policji. Dopiero po tej rezygnacji niezależne śledztwo nabrało tempa. Musimy polegać na ludziach, którzy staną w naszej obronie.

Jednocześnie musimy walczyć, gdy politycy biorą nas na cel ataków.

Zostałaś osobiście zaatakowana przez byłego premiera Andreja Babisa po tym, jak ujawniłaś jego szemrane interesy i ukryte nieruchomości. Zdecydowałaś się go pozwać.

Obwinił mnie o to, że przeze mnie przegrał wybory. Wtedy zaczęły się pogróżki i popłynął ciągły strumień nienawiści na wszystkich kanałach, w mailach, mediach społecznościowych. Najpierw traktowałam to jak część pracy. Ale kiedy zaatakował mnie ponownie, wywołując kolejną falę nienawiści, postanowiłam go pozwać i użyć narzędzi, których politycy używają przeciwko dziennikarzom. Pozwałam go za szerzenie nienawiści i zniesławienie. W grudniu odbędzie się druga rozprawa i mowy końcowe.

Czy według ciebie dziennikarze powinni to robić częściej? 

Tak. Nie pozywam go o pieniądze – chcę wyłącznie przeprosin, ponieważ naprawdę musimy pokazać ludziom, że nie jest normalne pracować w środowisku, w którym jest się stale atakowanym. Kiedy ktoś nieustannie grozi ci przemocą, zmyśla informacje na twój temat i wysyła ci brutalne zdjęcia porno z twoim nazwiskiem. Nawet jeśli do pewnego stopnia nie bierzesz tego do siebie, gdzieś z tyłu głowy to się odkłada. A potem wpływa to na ciebie, powoduje problemy ze zdrowiem, stres, brak snu, czasem wypalenie.

Nawet jeśli Babis zostałby zmuszony do przeprosin, czy to zatrzymałoby jego zwolenników w mediach społecznościowych?

Babis startuje teraz w wyborach prezydenckich. Jeśli zostałby zmuszony do powiedzenia przepraszam, następnym razem pomyślałby dwa razy, zanim znów podżegałby do nienawiści w mediach społecznościowych. Ignorowaliśmy to przez zbyt długi czas. Nie podnosiliśmy publicznie obaw i po prostu zostało to przyjęte jako nowa norma.

Te ostatnie pięć lat od zabójstwa Jana i Martiny to była długa droga. Śledztwo, proces sądowy, zmiany na Słowacji. Czy to zmieniło twoje życie?

Było kilka momentów kiedy naprawdę czułam, że nie mogę już tego robić. Gdybym była terapeutą, a ktoś przyszedłby do mnie i powiedział: mam przyjaciela, który został zamordowany i chcę zbadać to morderstwo i ustalić, jak do niego doszło – powiedziałabym po prostu: nie. Ale zrobiliśmy to, przejrzeliśmy wszystkie raporty, przesłuchania i raporty z autopsji.

Najbardziej mnie uderzyło, kiedy Zlata Kusnirova, matka Martiny, zabrała nas na miejsce zbrodni, do Velkiej Macy.

Na schodach stały słoiki z octem. Zlata opowiadała, gdzie Jan i Martina budowali kuchnię, gdzie sypialnię i toaletę. Potem zaczęła pokazywać miejsca, gdzie zostali zastrzeleni. Tam ciągle była krew, bo nie można wyskrobać krwi z dziur między kafelkami. Krew wsiąka w fugi i nie można się jej pozbyć. 

Zapytałam, do czego służą te słoiki z octem, a ona powiedziała: do pochłaniania zapachu krwi.

Wszystko tam zostało, w domu w Velkiej Macy.

Matka Martiny powiedziała: „Nie chcę, żeby ten dom został zburzony, bo to jest miejsce, w którym wciąż rozmawiam z Martiną. Za każdym razem, kiedy tu jestem [Zlata mieszka pięćset kilometrów od Velkiej Macy] muszę coś stąd zabrać, choćby skarpetkę z prania”.

Obie rodziny to wspaniali ludzie. Zrobiliśmy to również dla nich, aby pokazać im, że będziemy o nich walczyć i nie pozwolimy, żeby ta historia została zapomniana. Poczuję się szczęśliwa, gdy Kocner zostanie skazany. Myślę, że to byłby taki moment, w którym obie rodziny będą mogły powiedzieć – teraz możemy się naprawdę pożegnać.

Rozmawiała Anna Gielewska.