Sygnaliści mają kluczowe znaczenie dla dziennikarzy

Środkowoeuropejskie redakcje śledcze zgadzają się, że sygnaliści i poufne źródła znacznie pomagają im w opisywaniu i znajdowaniu ważnych tematów, a wszystkie mają kilka przykładów, w których źródło zapewniło nieocenioną pomoc.

W 2021 r. Centrum Śledcze Jána Kuciaka otrzymało informację, że nawet 24 miliony euro, które miały pomóc złagodzić presję wywieraną na pracodawców podczas pandemii Covid–19, mogły trafić do firm-słupów. Po zbadaniu sprawy rzeczywiście okazało się, że miliony nie pomogły pracodawcom zatrzymać pracowników, ale raczej trafiły na konta firm fasadowych należących do wyimaginowanych zagranicznych właścicieli z zerową liczbą rzeczywistych pracowników. Sprawa jest badana do dziś; oskarżono kilku pracowników państwowych z lokalnego Biura Pracy, którzy zatwierdzili płatności, a także kilka osób, które zostały zidentyfikowane przez policję jako członkowie i przywódcy grupy przestępczej, która sprzeniewierzyła i wyprała pieniądze.

W tym roku Atlatszo zostało poinformowane przez źródła zewnętrzne o dwóch nielegalnych magazynach odpadów: na obrzeżach wioski Abasár, za byłymi koszarami wojskowymi, w hali przechowywanych jest około tysiąca beczek odpadów akumulatorowych. W budynku bez ochrony przeciwpożarowej znajdują się nie tylko beczki pełne ogniw baterii, ale także duża ilość złomu z fabryki baterii Samsung. W innej wiosce, Iklad, ogromne ilości ogniw akumulatorowych są przechowywane na opuszczonym terenie przemysłowym, gdzie w przeciwnym razie składowane byłyby tylko odpady z tworzyw sztucznych, gumy i tekstyliów. Beczki z wyrzuconymi bateriami i worki pokryte czarnym pyłem z koreańskimi napisami piętrzą się w halach fabryki. Budynki w obu lokalizacjach mają niezwykle silny chemiczny zapach.

Investigace.cz ujawnił, że Andrej Babiš, premier Czech, wysłał prawie 400 milionów koron za pośrednictwem swoich spółek offshore, które następnie wykorzystał do zakupu nieruchomości na Riwierze Francuskiej, w tym Chateau Bigaud. Według ekspertów operacja ta nosiła znamiona prania brudnych pieniędzy. Tajna operacja wyszła na jaw wiele lat później dzięki wyciekowi dokumentów z panamskiej firmy prawniczej Alcogal, uzyskanych przez Międzynarodowe Konsorcjum Dziennikarzy Śledczych (Pandora Papers).

W 2020 r. VSquare przez sześć miesięcy badało farmę trolli i dowiedziało się, że działania trolli miały na celu podważenie rządowego projektu podatku cukrowego i promowały kampanię przygotowaną dla Coca–Coli przez firmę PR. Gdyby nie wskazówka od informatora, który znał kulisy działania farmy, materiał nigdy by nie powstał. To właśnie jego informacje dały początek dziennikarskiemu śledztwu i stały się podstawą artykułu.

Czasami policja czyni cię sławnym

Ośrodki śledcze w regionie regularnie otrzymują przecieki: niektóre z nich otrzymują wskazówki kilka razy w tygodniu, podczas gdy inne mogą otrzymywać je raz na trzy miesiące. „Jednak tylko nieliczni zostają whistleblowerami” – twierdzi Konrad Szczygieł, dziennikarz frontstory.pl i vsquare.org. – Wynika to z charakteru przekazywanych informacji – często są one niewystarczające do napisania artykułu i dotyczą spraw, w których nie ma możliwości znalezienia dodatkowych źródeł potwierdzających relację sygnalisty. Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, że osoba udzielająca informacji często poprzestaje na jednej interakcji i nie daje dziennikarzom możliwości poznania dodatkowych szczegółów, które mogą być istotne dla sprawy.

Tomáš Madleňák z Centrum Śledczego Jána Kuciaka mówi: „Największym problemem jest to, że bardzo rzadko osoby te są skłonne do nagrywania, więc nie możemy mówić o nich jako o informatorach w wąskim znaczeniu, ale raczej jako o poufnych źródłach. Oznacza to, że ich informacje muszą zostać zweryfikowane, a następnie z wielkim wysiłkiem chronimy ich anonimowość”. Mówi, że nie zdarzyło im się, aby jakiekolwiek władze wymagały od nich ujawnienia swoich źródeł. Jak powiedział, „na Słowacji dziennikarze mają prawo do ochrony swoich źródeł, nawet podczas postępowania karnego i składania zeznań. Dlatego władze nawet nie próbują wyciągać tego rodzaju informacji od dziennikarzy”.

Attila Biro (context.ro) ma inne doświadczenia: „Spotkałem się z sytuacją, w której instytucja publiczna odmówiła mi dostępu do dokumentów publicznych i zażądała ujawnienia tożsamości sygnalisty, który dostarczył mi informacji. Nie zrobiłem tego. Takie praktyki nie są rzadkością w Rumunii, gdzie władze często dążą do ujawnienia tożsamości tych, którzy ujawniają nadużycia”.

„Mieliśmy kilka próśb o udostępnienie dokumentów z Pandora Papers” – mówi Zuzana Šotová (investigace.cz) – „ale ponieważ nie są one naszą własnością, po prostu poinstruowaliśmy osoby proszące, aby udały się do Międzynarodowego Konsorcjum Dziennikarzy Śledczych”. W każdym razie ochrona źródeł jest określona przez prawo w Republice Czeskiej, więc nie musimy dostarczać żadnych informacji, chyba że sąd nam to nakaże”.

Atlatszo na Węgrzech stało się dobrze znane dzięki sprawie, w której policja zażądała od redaktora naczelnego ujawnienia tożsamości informatora w 2011 roku. Tamás Bodoky pamięta, że zaraz po założeniu Atlatszo bez zapowiedzi odwiedził go wydział ds. przestępczości zorganizowanej Komendy Głównej Policji w Budapeszcie i został wezwany na przesłuchanie w charakterze świadka w związku z artykułem o sprawie hakerów. Powołując się na węgierskie prawo, Europejską Konwencję Praw Człowieka i praktykę Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, odmówił ujawnienia źródła. „Zaraz po tej sprawie opracowaliśmy propozycję zmiany ustawy medialnej, a kilka miesięcy później rząd zmienił ustawę, która przypominała propozycję Atlatszo. Wprowadzono zapis, że źródła muszą być identyfikowane tylko wtedy, gdy mogą dostarczyć niezastąpionych dowodów w śledztwie. Ostatecznie okazało się to dla nas sukcesem”.

Komisja Europejska przeprowadza obecnie analizę zgodności krajowych przepisów dotyczących informowania o nieprawidłowościach i do końca roku przedstawi Radzie i Parlamentowi sprawozdanie z ich wdrożenia.