„Byłem prześladowany, gnębiony, wytykany palcami, wyzywany, zastraszany (…) Momentami było tak, że nie było tygodnia bez gróźb. Czy groźby kiedykolwiek się spełniły? Nie. Ale czy wtedy myślałem, że mogą być żartem? Nie. Bałem się panicznie”.

Nie napisał posta, żeby się żalić. Ale żeby pokazać, że nie jest już ofiarą. – Zamknąłem przeszłość za sobą, przepracowałem to, jestem innym człowiekiem – mówi. Post był też po to, żeby powiedzieć, że mowa nienawiści może dotknąć każdego. Bez względu na to, jak żyje, kim jest, czym się zajmuje. 

Jego historia pokazuje, że mowa nienawiści nie musi dotyczyć rasy, wyznania, narodowości czy zawodu. Czasem jest pospolita i codzienna. 

Od kiedy pamięta, styka się z niechęcią albo nienawiścią. – W dzieciństwie przeprowadziliśmy się z miasta na wieś. Tam okazało się, że dla miejscowych byłem „idiotą z miasta”. Kiedy potem poszedłem do szkoły do większej miejscowości, stałem się „idiotą ze wsi”. 

Zawsze wyglądał „inaczej” niż wszyscy. Drobny, chudy, lekko wystraszony. – Kiedyś w pracy przyszedł do mnie klient i zapytał, czy golę cipkę – opowiada. – Ten człowiek był zainspirowany moim kolegą z pracy, to on go do tego namówił. Stałem na kasie, obok byli ludzie, wszystko słyszeli. Nie zareagowałem, skuliłem się w sobie.  

Efekty przyszły szybko. Zaburzenia lękowe i nerwicowe. Chorobliwie niska samoocena, całkowita zależność od opinii innych. Z tego wszystkiego Emil leczy się do dziś: na terapii i w gabinecie psychiatry.  

– Bycie ofiarą bardzo wchodzi w krew. W pewnym momencie tak bardzo tym nasiąkasz, że wydaje ci się to normalne – mówi Emil. – Kiedy napisałeś z prośbą o wywiad, trząsłem się ze stresu przez tydzień. Jak wypadnę? Czy będę mógł coś ciekawego powiedzieć? Zacząłem nawet myśleć: czy ja na pewno WYSTARCZAJĄCO się wycierpiałem, żeby opowiadać o tym w wywiadzie?

Doświadczanie hejtu może mieć też inne konsekwencje. – Kiedy spotykałem słabszych od siebie, sam wchodziłem w rolę hejtera. Żeby sobie udowodnić, że jednak jestem fajny.  

Emil ma troje dzieci, córkę w przedszkolu. – Kiedyś wróciła do domu smutna – mówi. – „Kolega powiedział, że jestem brzydka”, powiedziała. Postawiłem ją przed lustrem i zapytałem, czy uważa, że jest ładna. Odpowiedziała, że tak. Wtedy powiedziałem: „Jesteś nosorożcem. Czy coś się zmieniło w lustrze?”. „Nie”. „A teraz jesteś żyrafą. Coś się zmieniło?”. „No, nie”. „Więc pamiętaj: jeśli ktoś powie, że jesteś brzydka, to nie znaczy, że taka jesteś”.

Pandemia hejtu 

– Przeżywaliśmy piekło w szpitalu, pracując na oddziałach covidowych. Nie spodziewaliśmy się, że piekło będzie na nas czekało również poza szpitalem – mówi dr Tomasz Karauda, lekarz z Łodzi. – Piekło ze strony ludzie zupełnie zdrowych, którzy „nie wierzyli” w koronawirusa albo w konieczność szczepień. 

Karauda to specjalista chorób wewnętrznych Kliniki Pulmonologii Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego w Łodzi. W ostatnich dwóch latach nie tylko leczył chorych na COVID-19. Często występował też w mediach, udzielał wywiadów, tłumaczył, jak ważne są środki ostrożności i szczepienia. 

Miesiącami jego profile w mediach społecznościowych, skrzynki mailowe i prywatne wiadomości zalewała mowa nienawiści i agresywny, prymitywny hejt. Lekarz porównywany był do Jozefa Mengele i nazisty, który kiedyś zostanie „rozliczony jak w Norymberdze”. Przypomnijmy: „Norymberga 2.0” to naczelne hasło antyszczepionkowców i covidowych denialistów, skupionych głównie wokół polityków Konfederacji z Grzegorzem Braunem na czele. 

Zaczął też dostawać groźby. Śmiercią grożono jemu i jego rodzinie. W wiadomościach wymieniano prywatny adres. Ludzie, którzy grozili mu „spaleniem żywcem” dokładnie wiedzieli, gdzie pracuje, jak i kiedy się porusza. Okręgowa Izba Lekarska złożyła w tej sprawie wniosek do prokuratury. Ta zebrała ponad sto stron materiału dowodowego. 

Na wniosek prokuratury lekarz został objęty ochroną policji. Dzień i noc w gotowości była grupa interwencyjna – wystarczyłby jeden jego telefon. Wszędzie, gdzie się pojawiał, towarzyszyła mu ochrona. – Zaproponowano mi tymczasowe wywiezienie w odosobnione miejsce, żeby przeczekać tę burzę. Ale na to się nie zdecydowałem – mówi Tomasz Karauda. – Czasami ktoś rozpoznał mnie na ulicy, rzucał inwektywy. Były też głuche telefony do moich rodziców. Na szczęście nikt nie zaatakował mnie fizycznie. 

W trakcie pandemii lekarze, ale też ratownicy medyczni, biolodzy, wirusolodzy znani z nazwiska i twarzy byli wyzywani, poniżani i regularnie dostawali groźby. Tak jak psychoterapeutka Anna Wardęga, która zainicjowała kampanię „Wylecz nienawiść” i założyła poświęconą jej stronę na Facebooku. Na niej dokumentowane były najbardziej drastyczne przypadki. „Konowały”, „nienażarte hieny”, „skurwiele”, „covidioci”, „covidowi dewianci”, „zachłanne szuje” – to tylko niektóre z epitetów. 

Tomasz Karauda: – Nie straciłem poczucia sensu swojej pracy. Miałem poczucie, że odpowiadam nie tylko za pacjentów na oddziale, ale też za tych, którzy słuchają mnie w telewizji. Pomagały mi rozmowy z rodziną, ale przede wszystkim wiara. Ale tak, czułem się tym wszystkim przygnieciony, sfrustrowany. Zdarzały się momenty zwątpienia. Najbardziej bolesne były nie prostackie epitety, ale zarzuty, że „jestem przez kogoś finansowany”, że ktoś mi dodatkowo płaci za to, co mówię. Kompletny nonsens. Ostatnie lata to było jak wejście w jakiś mroczny tunel, jakby do ciebie strzelali ze wszystkich stron. Dopiero ostatnio powoli z tego tunelu wychodzę. 

Na agresję słowną najczęściej nie reagował. Tylko kilka razy zdarzyło mu się odpisać. – I najczęściej ponosiłem porażkę – mówi. – Jest coś symptomatycznego w ludziach, którzy obrażają innych: że oni na tym opierają poczucie swojej godności. Próba wyprowadzenia ich z błędu oznacza dla nich odarcie z godności, którą oni na tym zbudowali. Czemuś się poświęcili, w internecie stali się wręcz „autorytetami” od teorii spiskowych i kiedy nagle zabiera im się coś, czym żyli, reagują jeszcze większą agresją. 

Przekonał się, że najczęściej źródło agresji było gdzieś głębiej, pod powierzchnią. – Ktoś stracił mamę, został źle potraktowany w szpitalu, może ktoś z personelu niemiło się do niego odezwał itd. – wylicza Karauda. – Ich frustracja narodziła się kiedy indziej, a wybuchła, kiedy pojawiła się pandemia. 

Czego nauczyły go ostatnie lata? – Żeby mimo wszystko zabierać głos i mówić prawdę. Chociaż cię atakują i grożą ci śmiercią. Bo jeśli dobrzy ludzie będą milczeć, to wystarczy, żeby zło przejęło kontrolę. Dożyliśmy dziwnych czasów, w których mądrzy milczą, żeby nie obrazić głupich. 

Zaskoczyło go jedno: mową nienawiści zalewali go też ludzie wykształceni. Wśród nich – koledzy lekarze. 

Szara strefa nienawiści 

Stowarzyszenie Otwarta Rzeczpospolita prowadzi stronę www.zglosnienawisc.otwarta.org, na której można anonimowo poinformować o przypadkach mowy nienawiści. Stowarzyszenie po weryfikacji przekazuje takie sprawy do prokuratury.

W 2020 r. było ich 87. Połowa z nich została umorzona lub odmówiono wszczęcia postępowania, 11 postępowań nadal się toczy, w kilku sprawach nie ma jeszcze decyzji. W 2021 r. stowarzyszenie puściło w obieg 85 spraw, 27 zostało umorzonych lub odmówiono wszczęcia, pozostałe się toczą. Do sądu przesłano cztery akty oskarżenia, które były skutkiem zawiadomień Otwartej Rzeczpospolitej. 

Z danych MSWiA wynika, że liczba przestępstw z nienawiści w Polsce spada. W ubiegłym roku wszczęto o 190 mniej postępowań w tego typu sprawach niż w roku poprzednim. 

Nie wiadomo jednak, ile spraw uznano za „niewypełniające znamion przestępstwa”. Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich we współpracy z Biurem Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie już w 2018 r. wykazało, że dużym problemem w Polsce jest tzw. underreporting, czyli niska zgłaszalność przestępstw dotyczących nienawiści. Tylko 5 proc. tego typu przestępstw zgłaszanych jest na policję. Dlaczego? Bo, jak przyznawały ofiary, „sprawa była błaha”, nie ma „pewności, czy coś to da”, być może sprawę „uda się załatwić samemu”, nie ma dowodów itd. Istnieje też duża obawa zastraszania lub zemsty ze strony sprawców. Mamy więc do czynienia z „szarą strefą” przestępstw z nienawiści. Zdarzają się codziennie i bardzo często – ale często nikt ich nie zgłasza. 

Jak przeciwdziałać mowie nienawiści, jeśli system nie podsuwa dobrych rozwiązań? – Potężną bronią jest edukacja. To ona może zmieniać świat. Edukacja antydyskryminacyjna, równościowa jest obowiązkiem państwa – podkreśla Damian Wutke z Otwartej Rzeczpospolitej. – Niestety, u nas żaden z rządów nie uważał za konieczne wprowadzenie jej do szkół. Tę robotę robią organizacje pozarządowe. To wyręczanie państwa. Nie jesteśmy w stanie przeszkolić wszystkich dzieci i ich nauczycieli. To sprawa systemowa i w taki sposób powinna zostać załatwiona. 

Ale organizacje pozarządowe nie są w edukacji mile widziane przez rząd Prawa i Sprawiedliwości. „Najchętniej doprowadziłbym do sytuacji, by do szkoły nie miała wstępu żadna organizacja pozarządowa” – mówił w wywiadzie dla „Dziennika Gazeta Prawnej” minister Przemysław Czarnek. Jego zdaniem na zajęciach pozalekcyjnych ma miejsce „deprawowanie dzieci bez zgody rodziców, mówienie o seksualności w sposób, których część rodzin po prostu nie akceptuje”.