W trakcie wielu wizyt w Shwepyithar od stycznia do czerwca 2023 r. reporterzy znaleźli plastikowe odpady po produktach, które nie mogły pochodzić z Mjanmy i nie są dostępne w lokalnych supermarketach. W tym opakowania po polskim piwie czy nabiale.

Życie w odorze

– Gdy wieje wiatr ze wschodu jest naprawdę źle. Nawet dorosłym czasami trudno jest oddychać, dla dzieci jest to bardzo niebezpieczne – mówi mieszkaniec Shwepyithar, jednej z dzielnic miasta Rangun w Mjanmie. Mężczyzna mieszka obok sterty śmieci z żoną i córką. Mówi, że jeśli wysypisko nie zostanie zlikwidowane, będzie się musiał stąd wynieść.

Mieszkańcy dzielnicy, z którymi rozmawiali dziennikarze, boją się głośno skarżyć. Mogłoby to ściągnąć na nich gniew reżimu, który przejął władzę w wyniku zamachu stanu w lutym 2021 r. Od dwóch i pół roku trwa w Mjanmie kampania przemocy wobec dysydentów. Mieszkańcy Shwepyithar milczą, żyjąc w niebezpiecznym odorze.

W Mjanmie na porządku dziennym jest palenie śmieci. W tych znalezionych w Shwepyithar odnajdujemy polietylen etenu (PE) – znajduje się w plastikowych torbach i większości opakowań na żywność. To najczęściej używane tworzywo sztuczne na świecie, można je stosunkowo łatwo recyklingowwać. Ale najczęściej PE zmieszany jest z innymi chemikaliami, trudnymi do separacji i toksycznymi przy spalaniu. 

Część odpadów znalezionych w Shwepyithar pochodzi z dużych, lokalnych fabryk. Reszta to opakowania zagranicznych marek takich jak Unico Penne Rigate, Foremost, Danone Oikos, a także polskich: Kasztelan, Lech, Lidl Polska i Spomlek. 

Polski browar w Mjanmie

Opakowanie po czteropaku piwa Kasztelan pokrywa zaschnięty brud. Plastik jest pognieciony, ale bez trudu odczytujemy napisy na etykiecie. Jest na niej znany na całym świecie symbol oznaczający, że odpad nadaje się do recyklingu. 

Biuro prasowe Carlsberg Polska, który jest właścicielem marki Kasztelan twierdzi, że firma nie wywozi odpadów ze swoich produktów poza Polskę. Jej przedstawicielka tłumaczy, że to konsument decyduje co „zrobi z opakowaniem po napoju i czy wyrzuci je do odpowiedniego pojemnika na odpady lub odda do sklepu” – pisze w mailu Agata Koppa z Carlsberga.

Piwa marki Kasztelan są eksportowane do Niemiec, Holandii, Wielkiej Brytanii, USA, Danii i Szwecji – ale nie do Mjanmy. Agata Koppa zastrzega: „Trzeba założyć jakieś nikłe prawdopodobieństwo, że być może jakiś dystrybutor wysyła nasze piwa w miejsca równie dalekie”.

Na innym śmietnisku, wypełnionym po brzegi plastikiem, znajdujemy folię po czteropaku piwa Lech Shandy Mojito. Kompania Piwowarska, która dystrybuuje piwo nie wie, jak opakowanie trafiło do Mjanmy. Podkreśla, że 100 proc. opakowań produktów sprzedawanych w Polsce nadaje się do recyklingu. I dodaje, że „trudno odnieść się do losów pojedynczych opakowań po ich zakupie przez konsumentów”. „Trafiają [one] do systemów zbiórki odpadów komunalnych zarządzanych przez samorządy. Te opakowania powinny trafić do odpowiednich worków w ramach wprowadzonego w Polsce systemu segregacji, a po odebraniu przez firmę odbierającą odpady – do recyklera opakowań” – wyjaśnia Iwona Jacaszek-Pruś, dyrektor ds. korporacyjnych Kompanii Piwowarskiej. 

Kompania nie eksportuje Lecha Shandy za granicę, ale „nie można jednak wykluczyć”, że taki eksport ma miejsce. „Odbiorcy naszych produktów, głównie hurtownie, mogą odsprzedawać towar, który po zakupie staje się ich własnością, dalszym odbiorcom, zarówno w Polsce, jak i za granicą” – uważa Iwona Jacaszek-Pruś. 

„Pewności nie ma”

A jak to możliwe, że taśma zabezpieczająca z logo polskiego Lidla znalazła się na nielegalnym wysypisku w Mjanmie? Biuro prasowe firmy odpisuje, że „zrównoważony rozwój i społeczna odpowiedzialność są wpisane w kulturę organizacyjną oraz tożsamość firmy”. A „zgodnie z przyjętym ponad 10 lat temu standardem grupy, do której należymy [Schwarz Gruppe – red.], odpady opakowaniowe są przetwarzane na terenie UE” – pisze Aleksandra Robaszkiewicz z Lidl Polska. 

Na nielegalnym wysypisku w Mjanmie znjaduje się również taśma zabezpieczająca z logo i danymi spółdzielni mleczarskiej Spomlek z Radzynia Podlaskiego. Rzeczniczka firmy potwierdza, że to ich taśmę widać na zdjęciach. Zastrzega, że „nie ma stuprocentowej pewności, gdzie zdjęcie zostało zrobione”. „Trudno nam dywagować” – pisze Aneta Mostowiec. „Gospodarujemy odpadami zgodnie z przepisami. Mamy wszystkie umowy z firmami, które je od nas odbierają”. 

Czy firma eksportowała swoje towary do Mjanmy? Tak, pod koniec sierpnia pośrednik kupił od niej sproszkowane produkty, które miały trafić do Mjanmy. Ale takie produkty zwykle nie są pokryte rodzajem taśmy widocznej na zdjęciu.

My nie wiemy, my zlecamy

Dystrybutorzy polskich marek zgodnie podkreślają, że w swojej gospodarce odpadami przestrzegają przepisów: ustawy o gospodarce odpadowej oraz rozporządzenia w sprawie rocznych poziomów recyklingu odpadów opakowaniowych do 2030 r. 

Już pierwszy artykuł ustawy mówi, że jej celem jest zmniejszenie „ilości i szkodliwości dla środowiska materiałów i substancji zawartych w opakowaniach i odpadach opakowaniowych”. Z kolei rozporządzenie określa, jaki procent opakowań wprowadzanych na rynek przez firmę powinien nadawać się do recyklingu. Odsetek ten ma wzrastać: w 2023 r. musi to być 61 proc., w 2029 r. – 69 proc.

Większość dystrybutorów, których odpady znaleźliśmy w Mjanmie, twierdzi, że kieruje się zasadami społecznej odpowiedzialności biznesu i troską o środowisko. Jak to możliwe, że ich śmieci znajdują się na wysypiskach tysiące kilometrów dalej? 

Firmy przyznają, że zarządzanie odpadami leży w gestii podmiotów zewnętrznych, którym duże koncerny po prostu zlecają to zadanie. W niektórych przypadkach korporacje zlecają to firmom z zagranicy. Duże korporacje nie są też odpowiedzialne za dalsze losy wszystkich swoich produktów. Część z nich jest kupowana przez zewnętrznych kontrahentów (zazwyczaj hurtowników), którzy mogą wysyłać towar w dowolne miejsce na świecie. 

Przesyłka z Tajlandii

Żeby przewieźć śmieci do Mjanmy, handlarze wykorzystują luki w lokalnym prawie i korumpują urzędników. Krajem tranzytowym do sprowadzania zakazanych odpadów z tworzyw sztucznych jest Tajlandia. 

Przemytnicy wysyłają nielegalny plastik do Tajlandii, a następnie transportują go ciężarówkami drogą lądową do Mjanmy. Importerzy z Mjanmy twierdzą, że Tajlandia nie przeprowadza regularnych kontroli towarów przewożonych przez ten kraj, podczas gdy granica lądowa z Mjanmą jest popularnym szlakiem przemytu. Importerzy z Mjanmy powiedzieli dziennikarzom, że przekupują urzędników granicznych, aby przymykali oko na transporty śmieci, a następnie ponownie oznaczają je jako odpady krajowe w Mjanmie.

Tymczasem przepisy w Mjanmie zakazują importu odpadów z tworzyw sztucznych. Zezwalają tylko na import tzw. czystego złomu plastikowego gotowego do recyklingu (takiego jak rozdrobniony granulat). Tyle że w świetle międzynarodowego systemu kodów celnych, nielegalne odpady i legalny złom są nie do odróżnienia – oba mają ten sam kod: HS 3915. 

Efekt? Według danych United Nations Comtrade, największej globalnej bazy danych handlowych, w latach 2017-2022 różne państwa zgłosiły eksport 143,6 tys. ton odpadów z tworzyw sztucznych do Mjanmy o wartości ponad 70 mln dolarów amerykańskich, z czego ponad 114 tys. ton oficjalnie pochodziło… z Tajlandii.